Сыр футболының саңлағы

«Елу жылда ел жаңа» деуші еді бұрынғылар, сол айтпақшы бүгінгі өркендеген, дамыған Қызылорданы бұрынғымен салыстыруға келмейді. Бүгінгі «Қайсардың», сонау 60-жылдардың соңындағы «Волнаның» ойынын тамашалауға жаңбыр жауса көшенің ми батпағын кешіп, Шанхайдың қиырынан «Локомотив» стадионына ағылатын едік.     Қызылордада сол жылдары телемұнара салынып, алғашқы теледидар хабарлары беріле бастады. Әлемнің, Еуропаның Пелесі, Тастаосы, Численкосы, одан берісі Блохины, Сегізбаевы, Ордабаевы, Сейілдасы сіздің үйіңізде. Ия, бұл бақыт біздің пешенемізге бұйырды. Облысты сол жылдары Хасан Бектұрғанов басқарды. Біз баламыз, бірақ ол кісінің футбол десе ішкен асын жерге қоятын жанкүйер екенін кейін білдік. Жанашырлығы шығар, 1969 жылы басшының қолдауымен бүгінгі Ғ.Мұратбаев атындағы орталық стадион пайдалануға берілді. Жанкүйерлердің  қуанышында шек  жоқ, стадионға бірнеше мыңдап жиналады. Беріректе Сырдың майталман ойыншыларының қатары өсіп, жаңарды. Олардың арасында Нартай Құлымбетовтың жарқын бейнесі айрықша еске оралады. 1994 жылы нағыз шыңдалған, толысқан шағында қайғылы оқиға оны арамыздан мәңгілікке алып кетті. 

Уақыт, шіркін, тоқтамайды, содан бері 27 жыл өте шығыпты. Біз оның жасыл алаңдағы жасындай жарқылдаған қимылына, өжет іс-әрекетіне, қорғаушы болса да команданың қиналған кезінде шабуылдың өтінен көрініп, реті келгенде командасын қиын сәттен құтқарып қалатынының талай куәсі болғанбыз.

Бүгінде сол қуанышты сәттерді қайта еске түсіруге тура келеді. Мен Нартайды танушы едім. Жымиып қолын ұсынатын, жайдары жүзі әлі көз алдымда. Сол кездегі «Мелиоратор» Кеңес Одағы біріншілігінің Орта Азия және Қазақстан бойынша аймағында өнер көрсетті. Таңдаулылардың бірі болды. 80-жылдардың орта шенінде команданың бас жаттықтырушысы Юрий Хакимовтың журналистерге көзқарасы бөтен емес еді. Команданың сырт алаңдағы бірнеше ойынына арнайы барып куә болғаным бүгінгідей жадымда сақталып қалыпты. Газет редакторы Нұрділда Уәлиевтің жанкүйерлігі  мүлдем бөлек. Хабардың газетке жылдам берілгенін қалайтын еді, жарықтық.

Бір сапарымда Ақтөбеге жолым түсті. «Қайсар» сол кездегі жергілікті «Актюбинецпен» кездесті. Курстасым қазақтың белгілі ақыны, ақтөбелік Ертай Ашықбаевтың «Мыналарың кілең қазақ қой» деп таңданғанын әлі ұмыта қойғаным жоқ. Себебі Әбіл Қалымбетов, Нартай, Марат Есмұратов, Тілеухан Тұрмағанбетовтің шебер қимылы, табандылығы өзге өңірлердің жанкүйерлерін тәнті ететін.  Жасыратыны жоқ, ол кезде Ақтөбе Ресейдің қарамағындағы аймақ секілді. Команда құрамында кілең орекеңдер. Мұндай команданы көрмеген әріптесімнің таңданатындай жөні бар. Тыпыршып отырмын. Көңілде күдік бар. Сол Ресейдің ығай-сығайлары жиналған команда өз алаңында бізді тықсырып тастайтындай, тегеуріні мықты. Ақтөбеліктердің мысы басым, ұтылсақ та ірі есеппен болмаса екен деп тілеймін. Абырой болғанда Қызылорданың қазақтары тең түсті. Есеп 1:1. Ертайға күле қараймын. «Бұл қалай екен?» дегенім. «Ойпырмай, анау қапталдағы сылыңғыр қазақ жылдам екен, кім өзі, Қызылорданың қазағы ма, әлде өзбек пе?» дейді ол. «Біздің көрші мектепте оқыған таза қызылордалық» деймін мен мақтанышпен. Сол жолы әріптесім мақтаған Нартай да, достары да нәтижелі ойын өрнегін көрсетіп, елге абыроймен оралдық. Сол күні кешке телефон соғып, нөмірге ойыннан шағын репортаж беруді және ұмытқаным жоқ.  Ия, бұл өзі қызық дәуір еді.

Осы мақаланы жазу барысында Нартайды жақсы білетін әріптес достарымен, жалпы Қызылорда футболын жетік біледі дегендермен тілдескенім бар. «Кызылординские вести» газетінің бас редакторы болған Тимур Қасымов, осы басылымның тілшісі Әлібек Байшүленов өткен жылдардың бүгінде көмескі тарта бастаған оқиғаларын көз алдымызға әкелер еді. Олар бірауыздан: «Нартай алаңда өжет қимылымен ерекшеленетін, қорғаушы болса да алда жүріп, реті келген ұрымтал сәтті қалт жібермейтін. Қысқа өмірінде жақсы отбасының берік түпқазығы болды, досқа адал, жасыл алаңда қарсыласына есесін жібермейтін өз есіміне сай нар тұлғалы азамат еді», – дейді. Сонымен бірге оның команда ұйымшылдығын сақтауға деген айрықша қасиетін және еске алады. Бүгінгі «Қайсарда» өкінішке орай осындай азаматтардың, спортшының жоқтығына өкініш білдіреді олар.

Кейін мен командамен сырт алаңдағы ойындарына жиі шығып тұрдым. Сырт алаңның аты – сырт алаң. Қарсыласынан қаймығып, сақтанып ойнауға тура келеді. Бірақ Нартай өз бойындағы қасиетіне сай қарсыластар алаңында да жігерлі ойнайтын. Оған соққан доптары дәлел бола алады.

1988 жыл. «Қайсар» өз тарихында жанкүйерлеріне өшпестей із қалдыратындай ойын өрнегін сыйлады. «Қайсар» Кеңес Одағы футболының кубогі үшін бәсекеде Харьковтің «Металисімен» кездесті. Украинадағы ойын алаң иелерінің пайдасына шешілді. Есеп 2:1. Қызылордадағы қарымта ойынды асыға күттік. Ғ.Мұратбаев атындағы стадионда 10 мыңнан астам адам жиналды. Тіпті олардың қатарында футболға мүлдем қатысы жоқ адамдардың болуы таңданатын жағдай еді. Сыймай қалғандары қаншама?! Кеңес Одағының жоғары тобында ойнайтын белді клубпен Қызылордада бар болғаны 0:1 есебімен ұтылдық. Жанкүйерлердің ойын соңында «қайсарлықтарды» орындарынан тұрып қошеметпен шығарып салғаны әлі есімізде.

Әріптестері, достары Нартай Құлымбетовтың 17 жасында Қызылорданың «Мелиоратор» командасында дебютті ойынға қатысқанын әлі ұмыта қойған жоқ. Біз бұны белгілі журналист Жеңіс Дәрменовтің статист ретіндегі анықтамалық кітабынан білеміз. Нартайды үлкен футболға алып келген қызылордалық жаттықтырушы – Қыпшақбай Қайнаров. Ал талантты футболшының шеберлігін шыңдап, оны тани білген азамат қазақтың майталман футболшысы Тимур Санжарұлы Сегізбаев болатын. Қазақ футболының аңызына айналған Сегізбаев Нартайдың бойындағы қайтпас қайсарлықты, талантты тани білді. Танып біліп қоймай оны жас кезінде алаңға шығарды. Жас футболшы бұл сенімді ақтады, қысқа уақытта мыңдаған жанкүйерлердің мақтанышына айналды.

Футбол статистері Нартай Құлымбетовтың Қызылорда футболында 10 жыл ойнап барлығы 269 ойынға қатысқанын айтады. Қорғаушы болса да ол 9 доп соққан. Команданың сапында ойын саны жөнінен оның алдында қызылордалықтардың қатарында Әбіл Қалымбетов пен Роман Титов қана барын айтады сол статистер. Нартай 1993 жылдан бастап түркістандық «Яссы» командасында да өнер көрсетті.

Нартайдың апасы Баян Ізтілеуова бізбен тілдескенде былайша сыр шертті. «Спортқа, футболға деген ынтызарлық біздің отбасымызға осы Нартайдан үлгі болып тарады. Менің балаларым футбол өнеріне шын ғашық болды. Жақсы жетістіктерге жетті. Нартайды біз сол үшін жақсы көреміз» деді ол. Әңгіме арасында Баян келіні Сәуленің өз отбасыларына деген адалдығын айта кетуді біздің есімізге салды.

«Қазір Нартайдың ұрпақтары жетіліп келеді. Жадыра мен Азат – әулеттің мақтанышы. Сәуле келінімізбен, балалармен қатысып тұрамыз. Келінім үлкен қызметте. Барынша қарапайым. Бізге деген құрметі бөлек», – дейді Баян ағынан жарылып.

Мен үшін Нартайдың әкесі, Ұлы Отан соғысының ардагері Зияділда ақсақалдың жөні бөлек. Ол кісі өмірінің соңына дейін «Қайсардың» ойынын тамашалау үшін стадионға келетін. Футболға, бәлкім баласына деген сағыныш сезімінен шығар деп ойлаймын.